Srpska svetinja mogla je da ima drugačiji izgled i namenu: Hram Svetog Save trebalo da spoji tri vere?!

Svetinja na Vračaru posvećena prvom srpskom prosvetitelju, prema prvobitnom rešenju imala bi drugi izgled. Predlog bio da ova bogomolja “prihvati” i katolike i muslimane. Zamišljena građevinski kao Gračanica.

Da posle Prvog svetskog rata nije stvorena velika država Južnih Slovena, Hram Svetog Save, na Vračaru, ličio bi na Gračanicu. Formiranjem Jugoslavije, tadašnja vlast i društvena elita tražili su model kako da građani svih vera ovu bogomolju osećaju kao svoj panteon. Posle drugog konkursa odustalo se od srpsko-vizantijskog stila. Izvršene su određene izmene projekta tako da objekat liči na monumentalnu građevinu iz Carigrada koja je pre Velike šizme okupljala sve hrišćane, a od 1453. do 1935. bila džamija.

Otkriva ovo, u razgovoru za “Novosti”, Marko Stojanović, istoričar umetnosti, dodajući da je do ovih podataka došao zajedno sa arhitektom Ivanom Stanojevim. Prema Stojanovićevom kazivanju, Društvo za podizanje svetosavskog hrama, uz pomoć patrijarha Varnave, 1932. godine dalo je predlog da se izvrši korekcija projekta Bogdana Nestorovića.

– Korekcije su tada radili arhitekta Aleksandar Deroko i inženjer Vojislav Zađina – kaže Stojanović. – Iznedrilo se novo rešenje koje više nije bilo pod uticajem Gračanice, već je, kao novi uzor, poslužila Crkva Svete Sofije u Carigradu.

Te iste 1932, Nestorović u tekstu u beogradskoj dnevnoj štampi opisuje izgled budućeg hrama i navodi da će objekat imati u osnovi formu pravilnog vizantijskog krsta, a da će silueta zadržati piramidalni oblik. Osnova hrama je, od prvobitnih šezdeset puta šezdeset metara, uvećana na približno osamdeset puta devedeset.

Ove izmene razgnevile su tadašnju stručnu javnost. Arhitekta Đurđe Bošković iznosio je primedbe versko-nacionalne prirode, navodeći da Crkva Svete Sofije nije srpski niti pravoslavni hram, jer je izgrađena pre nastanka Pravoslavne crkve.

– Kada je raspisan prvi konkurs 1905. godine, Svetosavski hram je bio zamišljen kao nacionalni panteon Kraljevine Srbije, u kojoj je živelo srpsko stanovništvo pretežno pravoslavne veroispovesti. Posle formiranja Kraljevine SHS, pretpostavlja se da poimanje nacije počinje da se doživljava i manifestuje kroz drugačiji vizuelni identitet, a samim tim i kroz drugačiju arhitekturu javnih objekata. Na osnovu toga, model srednjovekovnog pravoslavnog hrama nije mogao da zadovolji potrebu promovisanja identiteta nove države u kojoj su se našli nekoliko naroda i tri veroispovesti – priča Stojanović.

Prema rečima ovog istoričara umetnosti, Bazilika Svete Sofije mogla je da posluži kao “pomirljivo rešenje”, bar među hrišćanskim stanovništvom, jer je ista izgrađena 537. godine, gotovo pet vekova pre raskola između katoličanstva i pravoslavlja. Stojanović podseća da je Aja Sofija oko četiri i po veka bila džamija, što može biti osnov i da je muslimani prihvate. A od 1204. do 1261. bila je rimska katolička crkva, u periodu kada su krstaši, za vreme Latinskog carstva, gospodarili Carigradom.

– Dobijeno arhitektonsko rešenje nastalo je više kao produkt tadašnjih društveno-političkih okolnosti nego kao potreba memorisanja lika i dela svetitelja kojem je hram posvećen – zaključuje Marko Stojanović, komentarišući sadašnji izgled Svetosavskog hrama.

MONUMENTALNA GRAĐEVINA

* HRAM Svetog Save ima četiri zvonika koja su visoka 44 metra. Svetinju krasi kupola čiji je vrh na 70 metara, na kome se nalazi 12 metara visok pozlaćeni krst.

* BOGOMOLjA zauzima površinu od 3.500 kvadratnih metara u prizemlju, uz dodatnih 1.500 na tri galerije na prvom nivou. Postoji još i galerija od 120 metara na drugom nivou, na kome se nalazi i spoljašnji vidikovac.

* CRKVA može da primi 10.000 vernika, a na zapadnu horsku galeriju može da stane 800 članova hora.

IZGRADNjA ZAPOČETA 1935.

Obeležavajući 300 godina od spaljivanja moštiju Svetog Save, 1895. osnovano je Društvo za podizanje Hrama na Vračaru. Već 1905. se raspisuje konkurs za izradu projekta. Svih pet prispelih radova je odbačeno kao nedovoljno dobro. Posle rata, 1919. godine Društvo je ponovo ustanovljeno, a novi konkurs je raspisan 1926. Pristigla su 22 projekta.

Prva i treća nagrada nisu dodeljene. Arhitektonsko rešenje Bogdana Nestorovića, koje je osvojilo drugu nagradu, proglašeno je za najuspešnije. Izgradnja hrama, sa modifikacijama, započeta je 15. septembra 1935.

Novosti.rs
Foto: Arhiva Happy TV