SMRTONOSNA MEŠAVINA GRKA, TURAKA I JEVREJA: Ova crkvena vrata nisu otvorena 197 godina., evo i zašto

Grigorije V bio je vaseljenski patrijarh u tri navrata krajem XVIII i početkom XIX veka, i u tom svojstvu, u očima turskog sultana, ujedno i etnarh čitavog grčkog pravoslavnog naroda. Kada je izbio Grčki rat za nezavisnost 1821. godine a Heleni počeli da tuku Osmanlije, koga je Mahmud II mogao da okrivi, ako ne njega?

Katedralna crkva Svetog Đorđa (grč. Καθεδρικός ναός του Αγίου Γεωργίου) u Istanbulu, odnosno, što bi Grci rekli, Konstantinopolju, a Srbi — Carigradu, glavni je hram Carigradske patrijaršije u kojem se nalazi i stolica prvog među jednakim pravoslavnim poglavarima. Tako je, barem tokom poslednjih četiri stotine godina.

Crkva se nalazi u istanbulskom kvartu Fanaru, koji je tokom turkokratije bio politički, kulturni i ekonomski centar grčkog sveta, centar u kojem je postojala specifična sprega između bogatih trgovaca i crkvenih velikodostojnika, koji su često dolazili iz istih redova i koji su se nazivali Fanarioti.

U pitanju je relativno mali hram, posebno ako se ima u vidu njegov položaj u pravoslavnom svetukoji poseduje u vrlini činjenice da se u njemu nalazi stolica Vaseljenskog patrijarha, koji je, kao što rekosmo, prvi među jednakim poglavarima pomesnih pravoslavnih crkava, ali opet, prvi, pa makar i samo u časti.

Sticaj je to poznatih istorijskih okolnosti o kojima je besmisleno posebno razglabati, kada ih već svi znaju; ali ukratko, nakon osvajanja Konstantinopolja Osmanlije su oduzele katedralnu Aja Sofiju a onda i ostale velike hramove, koje su pretvorili u džamije, pa su Grci morali da se zadovolje onim što je preteklo; sa druge strane, broj pravoslavaca se bio toliko smanjio u Carigradu da nije bilo ni potrebe za većim hramom.

Jedna od najinteresantnijih stvari vezanih za Katedralnu crkvu Svetog Đorđa u Carigradu svakako su Dveri Svetog Petra, glavni ulaz u hram koji nije otvoren još od 1821. godine. Dakle, još malo pa cela dva veka.

Razlog? Zverstvo. Tursko, naravno. Ali, pre nego što pređemo na konkretan događaj o kojem je reč, moramo da objasnimo unutrašnje ustrojstvo Otomanske imperije, koje je malo poznato našoj široj javnosti.

Naime, ono je bilo iznutra podeljeno na „milete“, etnokonfesionalne zajednice stanovnika carstva.Svaki milet — a među njima se nalazio i grčki pravoslavni (pre ukidanja Pećke patrijaršije ona je u suštini bila srpski pravoslavni milet) — imao je autonomiju, odnosno pravo da sam sobom upravlja i sudi u pitanjima privatnog prava, koristeći se sopstvenim verskim i običajnim zakonima. Milet je tako bio jedna specifično osmanslijska institucija, a na čelu grčkog pravoslavnog mileta nalazio se etnarh — vaseljenski patrijarh.

Te kobne i strašne 1821. godine vaseljenski je patrijarh bio Grigorije V. On je prvi put seo na patrijaršijski tron 1797. godine, ali je naredne godine bio proteran na Atos; potom se vratio 1806. ali četiri godine docnije opet bio proteran, ovoga puta na Prinčevska ostrva u Mramornom moru, nedaleko od ulaza u Bosforski moreuz, pri maloazijskoj obali; konačno, ponovo se vratio 1818.

Pomenute 1821. godine izbio je Grčki rat za nezavisnost. Doduše, nije izbio u Stambolu, pa čak ni u blizini, već na dalekom jugu, prevashodno na Peloponezu, ali sultan Mahmud II kao glavnog krivca video je Grigorija koji je, po njegovom mišljenju, budući etnarh, morao da zaustavi ovu revolucionarnu delatnost porobljenih Helena. Padišah se nije obazirao ni na činjenicu, da je patrijarh javno osudio ustanak, imajući u vidu da je ovaj to verovatno učinio da bi spasao grčku zajednicu u Stambolu.

Nakon početnih uspeha helenskih ustanika protiv osmanlijskih snaga, došlo je do osvetoljubive odmazde, i to baš na Vaskrs, 22. aprila 1821. godine (10. aprila po starom kalendaru). Naime, na samom kraju vaskršnje liturgije, dok su vernici i dalje bili u hramu, osmanlijski vojnici upali su u svetinju i nasilno izvukli patrijarha koji je vršio službu.

Ubijen je, i u raskošnoj patrijaršijskoj odeždi obešen na Dveri Svetog Petra, gde je po sultanovom naređenju njegov leš ostao da visi čitava dva dana. U međuvremenu, nad stambolskim je Grcimaizvršen pokolj. Ovo je izazvalo bes Grka i Rusa, i proteste širom Evrope, a verovatno je i donekle doprinelo zapadnoj i ruskoj podršci grčkom ustanku (premda je to prvenstveno bilo uslovljeno romantičarskim zanosom klasičnom Grčkom).

Mnogi Grci su na svojim sabljama urezivali ime Grigorija, tražeći osvetu, a Dionisios Solomos ga je pomenuo 1823. u pesmi „Himna slobode“, koja je od 1865. nacionalna himna Grčke a od 1966. i himna Kipra (na kompoziciju Nikolaosa Mancarosa); naravno, pesma u originalu je duga 158 stanci, što je čini najdužom himnom na svetu, ali su samo prve dve stance deo himne.

Međutim, pre nego što je telo pokojnog patrijarha sahranjeno u atinskoj Blagoveštanskoj sabornoj crkvi, desilo se nešto što je možda monstruoznije čak i od samog ubistva. Naime, pojavila se glasina da su Turci telo ovog hrišćanskog mučenika predali stambolskim Jevrejima, koji su njegov leš na ponižavajući način vukli po ulicama i bacili u more.

Izvori se ne slažu oko toga, da li su ti Jevreji bili prinuđeni (što je malo verovatno) ili su to dobrovoljno uradili, ali se glas o tome takvom munjevitom brzinom proneo Heladom, da su u ustaničkim krajevima nad Jevrejima počeli da se vrše pogromi. Vesti o pogromima doveli su do toga, da se Jevreji pridruže Turcima u napadima na hrišćane u severnoj Grčkoj, što je opet dovelo do novih antijevrejskih pogroma na jugu.

U svakom slučaju, grčki mornari su tokom noći uzvukli leš Grigorijev i odneli ga u Odesu, gde je privremeno sahranjen (kasnije je prebačen u Atinu). Nakon pogreba tamo obavljenog, grčki mornari su napali jevrejske radnje koje su ostale otvorene tokom čitave službe, što se razumelo kao provokacija i čin nepoštovanja.

Telegraf
Foto: Wikipedia